ΥΠΟΓΑΙΑ
ΜΙΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑ ΚΑΙ ΤΗ ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ
Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι καλλιτέχνες εμπνέονται από την προϊστορία, τη γεωλογία και την παλαιοντολογία. Η κλιματική αλλαγή, οι προκλήσεις της Aνθρωποκαίνου, η παρουσία της ίδιας της Γης ως υποκείμενο που επηρεάζει δραστικά τη ζωή (ανθρώπινη και όχι μόνο), έχουν στρέψει τους καλλιτέχνες σε ζητήματα και θεματικές που αφορούν το έδαφος και το υπέδαφος. Πετρώματα, βράχοι, ορυκτά, απολιθώματα και ευρήματα κεντρίζουν το ενδιαφέρον τους.
Όπως υποστηρίζει η Μάρσα Μπιόρνερουντ στην «Αυτοβιογραφία της Γης» (2005): «Πέτρες και βράχοι αποτελούν το αρχείο που διατηρεί η Γη για το παρελθόν της, το ημερολόγιο στο οποίο καταγράφει τον γεωλογικό χρόνο».(1) Οι πέτρες της Γης δεν είναι βουβές αλλά έχουν να μας αφηγηθούν ιστορίες, αρκεί να μάθουμε τη γλώσσα τους. «Οι λέξεις και οι βράχοι περιέχουν μια γλώσσα που ακολουθεί ένα συντακτικό ρωγμών και ρήξεων» γράφει ο Αμερικανός καλλιτέχνης Ρόμπερτ Σμίθσον.(2) Οι καλλιτέχνες σήμερα φαίνεται να μετέχουν ενεργά στην αποκωδικοποίηση της γλώσσας των βράχων και των απολιθωμάτων, δίνοντάς μας εικόνες γοητευτικές και μυστηριώδεις. Περισσότερο από ποτέ οι καλλιτέχνες συμμετέχουν με τον δικό τους τρόπο σε αυτή τη διαδικασία αποκωδικοποίησης ή μετάφρασης, διαβάζοντας τα παλίμψηστα κείμενα της Γης. Μαθαίνουν να βλέπουν κι αυτοί τις πέτρες σαν κείμενα. Η έκθεση «Το Βιβλίο των Λίθων» (2019) του Γιάννη Παπαδόπουλου και η ενότητα-έκθεση Λιθολογία του Ζήση Κοτιώνη (2021) αποτελούν ορισμένα παραδείγματα της έρευνας των Ελλήνων καλλιτεχνών πάνω στη γεωποιητική. Από τα γεωλογικά τοπία του Πωλ Σεζάν, του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα και του Βαλέριου Καλούτση έως τα Earthworks των δεκαετιών του 1960 και 1970, η γη τροφοδοτεί διαχρονικά την τέχνη και τις αναζητήσεις των καλλιτεχνών.
Η έκθεση «ΥΠΟΓΑΙΑ» παρουσιάζει περισσότερα από πενήντα έργα με θέμα το απολίθωμα και τη γεωλογική φαντασία.(3) Συμμετέχουν τριάντα τρεις καλλιτέχνες που καταπιάνονται με τον ορυκτό κόσμο και την έννοια του ευρήματος. Αξίζει να σημειωθεί πως το Αρχοντικό Χρυσανθόπουλου προορίζεται για Παλαιοντολογικό Μουσείο, καθώς στην περιοχή της Κύμης έχουν βρεθεί πολλά απολιθώματα, μεταξύ των οποίων τα φυτικά απολιθώματα της συλλογής του Franz Unger, αλλά και το «Ανθρακοθηρίο το Καλημεριανό», που ανακάλυψε ο παλαιοντολόγος Θεόδωρος Σκούφος το 1911 κοντά στον οικισμό Καλημεριάνοι και το οποίο φυλάσσεται στο Μουσείο Παλαιοντολογίας και Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Μελετώντας τη γη οι καλλιτέχνες της ΥΠΟΓΑΙΑΣ θέτουν κρίσιμα και χρήσιμα ερωτήματα για τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Ο όρος απολίθωμα εξετάζεται εδώ στην πιο διευρυμένη του έννοια: η ιστορία ως απολίθωμα, ο πολιτισμός ως απολίθωμα. Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο Καντέν Μεγιασού, το πρωταπολίθωμα (arche-fossil) μας βοηθά να προσεγγίσουμε το προγονικό παρελθόν μέσα από το συσχεσιακό παρόν. Η πρότασή του φιλόσοφου του θεωρησιακού ρεαλισμού («Πρέπει να πραγματοποιήσουμε μιαν αναδρομική προβολή του παρελθόντος βάσει του παρόντος») βρίσκει απήχηση και στη σκέψη των καλλιτεχνών της ΥΠΟΓΑΙΑΣ.(4)
Σύμφωνα με την ιστορικό τέχνης Μαρία Σταυρινάκη, το απολίθωμα, στενά συνδεδεμένο με τη νεωτερικότητα και τις φαντασιώσεις της, αποτελεί ταυτόχρονα έναν υλικό σχηματισμό και έναν χρονικό ενδείκτη που αγνοεί το ανθρώπινο.5 Η απολίθωση, δηλαδή η διαδικασία μετατροπής ενός οργανισμού σε απολίθωμα, λειτουργεί στη συγκεκριμένη έκθεση και μεταφορικά: ως προσκόλληση στην παράδοση, ως αποσβόλωμα που προκαλείται από την έκπληξη και το σοκ, από τις τραγωδίες και τις καταστροφές, από τη συναισθηματική αποξένωση. Από τη μία, η σχέση των καλλιτεχνών με τη Γη, με την ιστορία ή την «αυτοβιογραφία» της, είναι συνυφασμένη με τη δημιουργία και την αναγέννηση, με τις μορφολογικές αναζητήσεις και επινοήσεις. Από την άλλη, όμως, όλη αυτή η εμμονή με τη νεκρή, αδρανή ύλη και το πάγωμα του χρόνου ίσως να υποδηλώνει — ιδίως σε ένα ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό ελληνικό πλαίσιο — έναν πολιτισμό σε στάση, ακινητοποιημένο, καθηλωμένο στη σιωπή, καταδικασμένο στην απομόνωση. Είναι ο πολιτισμός που αρμόζει ή παραπέμπει σε έναν μπεκετικό κόσμο, όπου κυριαρχεί το παράλογο και η ανοησία, η απογύμνωση και η αποπροσωποποίηση. Από αυτή την άποψη, το Απολιθωμένο Φως του Χρήστου Τζίβελου, ένα σχέδιο σε στρογγυλή κορνίζα καμωμένο με μολύβι, συμπυκνώνει ιδανικά το σκεπτικό της έκθεσης και της επιμελητικής πρότασης.
1. Marcia Bjornerud, Η αυτοβιογραφία της Γης. Τι ιστορίες μάς αφηγείται το «βιβλίο» των πετρωμάτων, μτφρ. Αλεξάνδρα Γουργιώτη, Επιστημονική επιμ. Χαρά Ντρίνια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2023, σ. 13–14.
2. Robert Smithson, «A Sedimentation of the Mind: Earth Projects», Artforum, vol. 7. No. 1, September, 1968. Αναδημοσίευση στο Nancy Holt (επιμ.), The Writings of Robert Smithson, New York University Press, Νέα Υόρκη, 1979.
3. Ο τίτλος είναι δανεισμένος από το βιβλίο Υπογαία: Ένα ταξίδι στα βάθη της Γης και του χρόνου (2019), του Robert Macfarlane (μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2020).
4. Quentin Meillassoux, Μετά την περατότητα. Δοκίμιο για την αναγκαιότητα της ενδεχομενικότητας, μτφρ. Ροζαλί Σινοπούλου, Πλέθρον, Αθήνα, 2022, σ. 39.
5. Maria Stavrinaki, «Fossil», στο Brooke Holmes & Karen Marta (επιμ.), Liquid Antiquity, The DESTE Foundation for Contemporary Art, Geneva, 2017, σ. 174–177.
ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Εικαστική έκθεση στο Αρχοντικό Χρυσανθόπουλου, Πύργος Κύμης, Εύβοια
Επιμέλεια έκθεσης: Χριστόφορος Μαρίνος
31.07–31.08.25
Νίκος Αλεξίου (1960–2011), Βανέσσα Αναστασοπούλου, Βασίλης Βασιλακάκης, Ειρήνη Βγενοπούλου-Κεράνη (1948–2008), Γιούλη Γαροφαλάκη, Βασίλης Γεροδήμος, Γιώργος Γεροντίδης, Οδυσσέας Γλύκας, Στάθης-Αλέξανδρος Ζούλιας, Βαλέριος Καλούτσης (1927–2014), Άρης Κατσιλάκης, Κατερίνα Κατσιφαράκη, KEZ, Ζήσης Κοτιώνης, Κωνσταντίνος Κωτσής, Χριστίνα Μήτρεντσε, Εσμεράλδα Μομφερράτου, Κατερίνα Μπότσαρη, Πέτρος Μώρης, Φωτεινή Παλπάνα, Γιάννης Παπαδόπουλος, Ρένα Παπασπύρου, Διονύσης Παππάς, Βαγγέλης Σάββας, Χρήστος Τζίβελος (1949–1995), Νίκος Τοπαλίδης, Μαριάννα Τρώντσιου, Δέσποινα Φλέσσα, Έφη Χαλιορή, Παντελής Χανδρής, Κλεοπάτρα Χατζηγιώση, Γιάννης Χειμωνάκης, Χρήστος Χρυσόπουλος & Νικολέτα Δούκα Χρυσοπούλου
→ Σχεδιασμός οπτικής επικοινωνίας: Kottage Design
Διοργάνωση: ΚΑΙΡΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΑΜΚΕ, Μορφωτικός Εκπολιτιστικός Σύλλογος Κύμης, Πολιτιστικός Σύλλογος και Κοινότητα Πύργου
